Antropoloog Lies Defever vertelt over haar ervaring met la Petite Ceinture. Dit stuk spoor dwars door Parijs wordt niet langer door treinen gebruikt, maar krijgt door de interactie met mensen een hele andere functie.
In een wereld waarin iedere plek een functie heeft, en iedere functie zijn plekje, is het meestal duidelijk welke stedelijke ruimte waarvoor bedoeld is: winkelruimte, woonruimte, parkeerplek, stoep, openbaar park etc. Slapen doen mensen in een huis, appartement of ho(s)tel, fietsen op het fietspad, zich ontspannen in de bioscoop, sportschool of het bankje aan het water.
Wanneer iemand aan het koken zou slaan in de bioscoop zou daar op z’n minst met een scheef oog naar gekeken worden, en hoogstwaarschijnlijk wordt de persoon in kwestie uit de bios gezet. Het bankje aan het water als slaapplek gebruiken is (in Amsterdam) strafbaar, net als je auto op de foute plek neerzetten.
Het leesbaar maken van de samenleving
Het in kaart brengen van deze functies en ruimtes draagt bij aan wat antropoloog James Scott ‘het leesbaar maken van de samenleving’ noemt: de grote, complexe wereld wordt gevat in een tweedimensionale plattegrond, die in een oogopslag duidelijk maakt hoe de vork in de steel zit. Hoe leesbaarder de samenleving, hoe gemakkelijker ze te besturen en te controleren valt. Als namelijk niet duidelijk is waar precies die auto geparkeerd hoort te worden en iedereen ze maar ergens neerzet, wordt het verkeer een nog grotere chaos dan ze nu al is.
La petite ceinture is een plek in Parijs die aan deze logica ontsnapt. Dit 32 kilometer lange treinspoor dat, zoals de naam al verklapt, als een riem de stad omgordt, werd halverwege de 19e eeuw gebouwd. Lange tijd was ze verantwoordelijk voor het vervoer van goederen en reizigers in de binnenstad van Parijs. Begin jaren ‘90 raakte het spoor echter in onbruik en sindsdien ligt het er verlaten bij. Hoewel het spoor hele arrondissementen doorkruist, valt haar aanwezigheid niet op. Ze loopt over de zoveelste brug waar ik als Parijse fietser onderdoor ga, of verdwijnt voor enkele kilometers onder de grond. Ze verstopt zich in het volle zicht, en je weet haar alleen te vinden als je weet waar je moet zoeken.
La petite ceinture zonder treinen
De officiële functie van la petite ceinture is nog steeds die van een spoorlijn. Op de ruimte-functiekaart is ze dan ook zo aangeduid. Ook is ze nog altijd in het bezit van Frankrijks nationale spoorwegbedrijf. Dit is echter enkel de papieren realiteit. De kloof tussen deze papieren realiteit en de alledaagse realiteit kan niet groter.
De afwezigheid van passerende treinen laat namelijk ruimte voor ander soort passanten en blijvers. Van zeldzame vleermuizen tot graffiti-artiesten, daklozen, ongedocumenteerde migranten, drugsdealers, ravers, parkourders en vossen. Alle behoeftes en begeertes die afgewezen of ontkend worden in de ruimte-functieplattegrond van onze samenleving vinden hier hun toevlucht. la petite ceinture stelt geen vragen en wijst niemand af, heeft geen ogen om scheef mee te kijken.
‘De norm’ maakt de mens
De ruimte-functieverdeling van de stad en de leesbaarheid die daarmee gepaard gaat is wat antropologen graag ‘de norm’ noemen. Deze norm is onzichtbaar, omdat ze voor de meeste mensen zo logisch is. Antropologen zien vaak dat die norm er niet alleen is, maar dat ze ook voortdurend bevestigd wordt doordat mensen zich ernaar gedragen. Het is dus een wisselwerking van iets maken en er tegelijkertijd door gevormd worden: De norm wordt niet alleen maar door mensen gemaakt, ze maakt ook mensen. Maar niet iedereen kan dat, zich altijd en overal naar de norm gedragen, en vele van deze mensen of gebruiken worden buitengesloten uit de samenleving.
Het is dus de afwezigheid van een eenduidige functie (de norm) van la petite ceinture die haar haar unieke identiteit en aantrekkingskracht is. Ze biedt ruimte aan al wie of wat geen ruimte krijgt in de rest van de stad, al wie of wat buiten de norm valt. Haar functie wordt elke keer opnieuw door elke passant anders ingevuld. Ze is daarom moeilijk leesbaar voor de autoriteiten van de de stad, ze is niet helder samen te vatten, te controleren of te besturen. En het is juist die onduidelijkheid die de aandacht van antropologen trekt, juist op plekken als deze dat de antropoloog zich als een vis in het water voelt. Plekken als la petite ceinture geven antropologen de kans de onzichtbare norm te ontdekken.
Ronddwalen over la petite ceinture
Zo voel ook ik, wanneer ik zowel als antropoloog, als zelf op zoek zijnde naar het ontsnappen van de norm, mezelf op la petite ceinture terugvind. Lopend door een van de lange, donkere, vochtige tunnels die me van het ene arrondissement naar het andere brengt, denk ik aan de vleermuizen boven me en de ratten die wegvluchten voor mijn voetstappen. Ik kom terecht op een stuk van la petite ceinture waar ik nog niet geweest was. Deze honderd meter spoor zijn toegankelijk gemaakt voor het publiek en worden regelmatig onderhouden. Er zijn bankjes geplaatst en ik zie gezinnen met kinderen. Verderop wacht echter weer een tunnel, die het huis biedt aan meer vleermuizen en ratten.
- Sommige delen van la petite ceinture zijn omgebouwd tot buurttuintjes, anderen zijn zodanig moeilijk te vinden dat enkel de stoerste fotografen de tocht erheen durven ondernemen. Andere delen lopen over bruggen die uitzicht bieden op een deel van de stad, waarop je onzichtbaar bent voor de dagelijkse bezigheden van de wereld onder je. Elk stuk petite ceinture werkt anders met het stadsdeel waar het doorheen loopt, en vertelt ons dan ook iets over dat stadsdeel in kwestie. Elk stuk petite ceinture laat ons zien dat de ruimte-functieverdeling die wij voor lief nemen niet per se zo hoeft te zijn, en nodigt ons uit die norm in vraag te stellen. Elk stuk petite ceinture heeft nieuwe verrassingen in petto of toevluchtsoorden te bieden voor ieder die – voor even of altijd – buiten de norm van de ruimte-functiekaart van de stad valt.