En ze leefden nog lang, gelukkig en geëmancipeerd: rol feministische Disneyprinsessen in maatschappij

Er was eens – nog niet zo gek lang geleden – een man genaamd Walt Disney. Hij zorgde in 1937 voor de eerste tekenfilm van speelfilmlengte. Van Sneeuwwitje en de zeven dwergen tot Disney’s nieuwste ‘prinses’ Vaiana. Al sinds die eerste tekenfilm staat er in iedere nieuwe, grote, Disneyfilm een andere heldin centraal die iets of iemand van de ondergang redt. Dit gebeurt steeds meer op eigen houtje, zonder de hulp van een man. In dit stuk vergelijk ik Assepoester, Mulan en Vaiana en leg ik het gevolg uit van de feministische evolutie van de Disneyprinsessen.

Feministische emancipatie

Op de bovenstaande foto uit het NRC Next zijn de Disneyprinsessen afgebeeld op volgorde van feministische emancipatie. Op een enkele uitzondering na (Doornroosje, Tiana en Mulan) is de rij op chronologische volgorde afgebeeld. Bij Mulan stapt Disney af van de belangrijke uiterlijke karakteristieken die de voorgaande films domineerden. Mulan wint de liefde van haar man niet met haar uiterlijke schone, maar met haar doorzettingsvermogen en dapperheid. Voor een groot deel van het verhaal verkleedt ze zichzelf als man en redt ze al vechtende haar volk. Ze laat zien dat het niet uitmaakt dat iemand een vrouw is: gender is nietszeggend over iemands vaardigheden. Wanneer iemand echt ergens voor gaat kan er een verschil gemaakt worden en dit laat Mulan zien door het Chinese volk van de Hunnen te redden.

Dit is een grote stap op de emancipatieladder wanneer Mulan wordt vergeleken met de oudere Assepoester. Deze Disneyprinses gebruikte – net als haar voorgangsters- namelijk wel haar schoonheid om hogerop de sociale lader te komen. Haar kleine voeten die in het glazen muiltje passen, gelden als een hoogstaand vrouwelijke schoonheidsideaal in die tijd. Hoewel ze een hardwerkende vrouw is, heeft ze wel de hulp van anderen (muizen, feeën en de prins) nodig om zichzelf uiteindelijk te redden uit handen van haar boze stiefmoeder. Ze is relatief passief, vooral in vergelijking met Mulan of andere, jongere Disneyprinsessen.

A la 2016 zijn de filmmakers van Disney volgens het NRC echt gaan kijken naar de anatomie van een vrouw. Zo heeft hoofdpersoon Vaiana realistische lichaamsproporties, in tegenstelling tot haar voorgangsters. Ook deze vrouw redt haar volk (en de rest van de wereld) door het tegengaan van een klimaatramp. Net als Mulan leert ze zichzelf de nodige behendigheden om te overleven op de Polynesische zeeën; zoals zeilen en vechten. Tot nu toe is Vaiana Disney’s hoogtepunt qua feminisme; deze prinses laat zien dat vrouwen niet ondergeschikt zijn aan mannen en ze gebruikt niet haar lichaam, maar haar kwaliteiten om dit te bewijzen. Zowel mannen als vrouwen hebben evenveel rechten in dit verhaal.

© kbetart

Onbewuste stereotypering

Wat is het belang van deze feministische prinsessen voor de maatschappij? Uit onderzoek blijkt dat ‘betrokkenheid met prinsessen [in de media] zorgen voor hogere levels van vrouwelijk-stereotyperend gedrag voor zowel jongens als meisjes’. Dat Disney met haar tijd meegaat en de hoofdpersonages uit haar films laat aansluiten met actuele zaken en mate van vrijheid is van belang voor de jeugd om, al spelenderwijs, een goed beeld te krijgen van huidige maatschappelijke verhoudingen. Dat beeld – naast bijvoorbeeld boeken – hier belangrijk bij is stelt de film geleerde David MacDougall in zijn boek The Corporeal Image: Film, Ethnography and the Senses.

Hij stelt dat enkel tekst niet goed genoeg is om alles wat men wil zeggen, te verwoorden. Beelden daarentegen kunnen dit wel. Hierin kunnen dingen worden weergegeven die niet in woorden zijn uit te drukken, of niet uitgedrukt dienen te worden. ‘When we look [at photografy or film] … our imitative faculties take precedence over judgment and categorization … we learn to inhabit what we see’ . Doordat we onbewust overnemen wat we in films zien, is het dus van belang dat Disneyfilms stereotyperingen links laten liggen, voordat de jeugd deze overneemt. Door Disneyprinsessen met de feministische-tijdsgeest mee te laten gaan, hen onafhankelijk te maken en gelijke rechten te geven, speelt dit door in het onderbewuste van de veelal jonge kijkers.

Cultureel antropologe Sherry Ortner schrijft in haar stuk Subjectivity and cultural critique dat de kern van menselijke subjectiviteit, reflectiviteit is. Ze stelt dat er machtsstructuren zijn die ons denken en handelen inperken, maar dat wij zelf kunnen nadenken in welke positie we verkeren door te reflecteren en daar vervolgens op te reageren. ‘Cultures are public systems of symbols and meaning, texts and practices, that both represent a world and shape subjects in ways that fit the world as represented’ . Dit sluit aan bij het beeld dat Disneyfilms schetsen. Namelijk de wereld (maatschappelijk gezien) in de tijd van het produceren van de film. De gerepresenteerde wereld die deze films uitdragen speelt door op de kijkers (de subjecten) en zorgt er onbewust voor dat zij zich gedragen naar de verhoudingen van deze wereld.

Kortom, dat Disneyprinsessen zich emanciperen en streven naar onafhankelijkheid en gelijke rechten is een goede ontwikkeling voor de kijkers. Zowel jongens als meisjes nemen onbewust elementen over uit de gerepresenteerde wereld waar zij naar kijken. De Disneyhelden dienen als voorbeeldfunctie voor haar veelal jongen kijkers. En de gedachtegang van de hoofdpersonages gaat inmiddels verder dan ‘de prins op het witte paard’. De vrouwen pakken het paard zelf bij de teugels en leren hem berijden, zonder dat iemand hen een stro breed in de weg ligt. En zo, zo leefde iedereen nog lang en gelukkig.

Dit essay is geschreven voor het vak Theorie en Geschiedenis van de Antropologie (UvA). Aan de hand van een krantenartikel en citaten uit de verplichte artikelen is dit werk over Disneyprinsessen tot stand gekomen. Bronnen: S. Coyne 2016, D. MacDouall 2006, S. Ortner 2005 en H. Wensink 2016.