De klanken van “Somewhere over the Rainbow” vermengen zich met kinderstemmen. Het is er warm en de felle zon reflecteert in de rijen witte containers in het Diavata vluchtelingenkamp. Deze afgeschermde vierkante kilometer in Noord-Griekenland is het tijdelijke thuis van honderden mensen. Zes jaar na het aanmeren van de eerste boot met vluchtelingen, dient Griekenland nog steeds als een van de grote toegangspoorten tot Europa. Hoe is het heden ten dage gesteld met Griekenland en de aanhoudende vluchtelingenstroom?

// Dit artikel is geschreven door Bob van Helden en mijzelf, voor het antropologische tijdschrift Cul. In juli 2017 maakten wij met de redactie een reportagereis naar Griekenland om daar onderzoek te verichtten. Lees hier de andere artikelen uit de Griekenland special van Cul!

‘Het moment dat ik bijna op wilde geven was op een koude, natte avond’, vertelt Jelena Tesic. Haar ogen worden groot en vullen zich met tranen. ‘Ik voelde me machteloos.’ Een vluchteling uit Syrië pakt haar hand vast en trekt haar voorzichtig mee naar een jonge moeder met een pasgeboren baby in haar armen. Het kind is pas twaalf dagen oud. ‘Dit is waar je het voor doet’, zegt de man tegen haar. Tesic is werkzaam als coördinator van de Duitse hulporganisatie  Arbeiders Samariter-Bund (ASB) in het Diavata vluchtelingenkamp, net buiten het Noord-Griekse Thessaloniki. In een interview met Tijdschrift Cul vertelde ze over het moment waarop haar werk haar teveel werd.

Van modder naar wifi 

Minder dan een jaar geleden bood het Diavata vluchtelingenkamp nog plaats aan meer dan 1500 mensen. Privacy en veiligheid waren in het kamp ver te zoeken. De winter van 2016 was een zware, met name voor de pasgeboren kinderen die hun leven beginnen zonder een thuis. Organisaties zoals ASB, in samenwerking met enkele andere NGO’s (Non Governmental Organization) zetten alles op alles om de leefomstandigheden in het kamp te verbeteren. Inmiddels is het kamp flink veranderd. De tenten hebben plaats gemaakt voor rijen witte containers op een met prikkeldraad omheinde vlakte. De enige toegangsweg is een streng gecontroleerde ingang aan het begin van het kamp. De vernieuwde verblijven bieden onderdak aan ongeveer achthonderd mensen, verdeeld over ruimtes van zestien vierkante meter met een eigen badkamer, kookstel, wifi en een door zonnepanelen opgewekte stroomvoorziening.

Volgens Tesic heeft de komst van de containerwoningen bijgedragen aan de veiligheid van de inwoners. Zo zijn er sindsdien geen incidenten meer geweest, hebben bewoners meer privacy en kunnen zij onder waardige omstandigheden leven. ‘Hoewel dit alsnog een tijdelijke oplossing zal zijn voor veel mensen, is dit het beste wat wij hen op dit moment kunnen bieden’, laat de opzichter van het Diavata terrein weten. Het bieden van onderdak is volgens Tesic de eerste reactie. ‘Van daaruit kunnen we verder gaan denken en ons gaan richten op zaken zoals integratie, een project dat gepland staat voor 2018.’

Vluchtelingen zullen blijven komen, vluchtend voor de chaos en arriverend in de nieuwe Europese ordeloosheid

NGO’s proberen met man en macht de Europese gang van zaken omtrent vluchtelingen te structureren. Volgens Amnesty International zijn er wereldwijd 65 miljoen mensen op de vlucht, waarvan er alleen al in 2015 meer dan een miljoen de Middellandse Zee trotseerden in de hoop hun leven in Europa te leiden. Volgens de laatste cijfers van het Refugee Study Centre waren er in februari 2017 maar liefst 62.500 vluchtelingen verspreid over Griekenland.

Dat de situatie waarin deze mensen worden opgevangen beter kan, blijkt uit verschillende onderzoeken van hulporganisaties. De UNHCR, de vluchtelingenorganisatie van de Verenigde Naties, wilt dat de Griekse regering meer opvangmogelijkheden creëert in stedelijke gebieden. Woningen die nu leeg staan door de crisis, bieden een oplossing voor deze opvangmogelijkheden. Daarnaast moeten vluchtelingenkampen die onder de regeringsverantwoordelijkheid vallen, de officiële kampen, verbeterd worden. Ongeschikte, onofficiële kampen waar vluchtelingen in erbarmelijke omstandigheden proberen te overleven, moeten volgens de UNHCR en de Griekse regering snel sluiten.

De kinderhanden op de muur

Vlak buiten Thessaloniki bevindt zich een gebied dat oogt als een polderlandschap. Met lage, waterrijke, groene vlaktes doet het Nederlands aan. Tussen verschillende landbouwbedrijven, waar grote werktuigen staan uitgestald, staat de voormalige leerlooierij die tot voor kort dienst deed als onofficieel vluchtelingenkamp Sindos Karamanlis.

Er heerst een desolate sfeer. Het voormalige klaslokaal, bestaande uit enkele spaanplaten, lijkt van het ene op het andere moment verlaten te zijn. Gekleurde, papieren poppetjes hangen nog aan het plafond en schriftjes met onafgemaakte sommen bedekken de grond. Duitse woordjes vertaald in het Arabisch, met het oog op de toekomst. Op de muren van het hoofdgebouw zijn gekleurde afdrukken van kinderhanden te zien. Ze lieten hun spoor achter. Hier wordt de onzekerheid van vluchtelingen tastbaar.

schriftenkamp

Achtergebleven schoolspullen in het verlaten Sindos Karamanlis. ©Bob van Helden – Zie ook onze fotoreportage.

‘Het Sindos Karamanlis kamp was anders dan andere kampen’, vertelt de Zwitserse Michael Räber aan de telefoon. Räber gaf in 2015 na een vakantie in Griekenland zijn baan in de IT op om vluchtelingen een helpende hand toe te reiken. Samen met zijn vrouw vormt hij Swisscross.help, een particuliere instantie die ook in Sindos Karamanlis een bijdrage heeft geleverd. Op de dag dat de eerste bussen met ruim zeshonderd vluchtelingen bij het Karamanlis kamp aankwamen, waren Räber en zijn vrouw er ook. Een deel van de vluchtelingen weigerde uit te stappen. ‘Sommigen kwamen uit kampen waar de omstandigheden beter waren, dus voor hen was dit een stap terug’, aldus Räber.

Als private instelling zijn Räber en zijn vrouw niet gebonden aan autoriteiten en kunnen zij naar eigen zeggen het puurste werk leveren, zonder afhankelijk te zijn van verplichtingen en restricties. ‘Wij hoeven geen richtlijnen te halen, wij hoeven aan niemand te rapporteren wat we doen, we doen het om het helpen’, zegt Räber. Overkoepelende hulporganisaties en NGO’s hebben te allen tijde een beperking. ‘Op een dag kwam er een organisatie wc-rollen uitdelen. Goed natuurlijk, maar bij iedere tent waar zij een rol brachten, moest voor de administratie getekend worden voor ontvangst!’

De grote organisaties en hun investeerders lijken verstrikt in een netwerk van bureaucratisch getouwtrek. ‘Wij proberen zoveel mogelijk vrijwilligers in direct contact te brengen met de vluchtelingen. We geloven dat wanneer deze vrijwilligers een op een met mensen werken, ze een emotionele band kunnen opbouwen en in staat zijn om werkelijk te helpen’, stelt Räber. ‘In Sindos Karamanlis waren wij in staat om in een zeer korte tijd een hele sterke gemeenschap te vormen.’

‘Het zit hem in de kleine dingen’, vertelt Räber, ‘we lieten mensen hun eigen kleren uitkiezen. Ze konden de passen en de tijd nemen net als jij en ik. Dit zijn kleine dingen waarmee we momenten proberen te normaliseren, zodat ze zich weer even zichzelf kunnen voelen.’ In het kamp was zelfs de ruimte en steun voor kleine zelfstandigen om eigen initiatieven op te zetten. Dit maakte het onder andere mogelijk om een kleine kaasfabriek op te zetten.  ‘Aan het eind maakten we grappen met elkaar en zeiden de vluchtelingen dat het kamp een “vijf sterren-kamp” was. We werden vrienden, broeders, familie. We brachten dagen en nachten samen door. We werden één’.

Vluchtenlingenkamp Griekenland

De fabriekshal van het inmiddels verlaten Sindos Karamanlis. – Zie ook onze fotoreportage.

Sindos Karamanlis werd eind maart 2017 officieel gesloten. Er waren simpelweg niet meer genoeg vluchtelingen op het kamp open te houden. Maar waar zijn deze mensen nu? ‘Een deel van de vluchtelingen is door autoriteiten verplaatst naar andere kampen, appartementen of instanties, een ander deel is verder Europa in gesmokkeld. Een derde deel is verdwenen en zit in zekere zin gevangen binnen de grenzen van Griekenland’, vertelt Räber.

Een remedie met bijwerkingen

In het voorjaar van 2016 werd het besluit genomen dat er een einde moest komen aan de vluchtelingencrisis en de horrorverhalen over levenloos aangespoelde mensen. De Europese Unie en Turkije kwamen tot een overeenkomst: de EU-Turkije-deal.

Een van de hoofdpunten van dit akkoord luidt als volgt: ‘Alle nieuwe onrechtmatige migranten die vanaf 20 maart 2016 vanuit Turkije naar Griekse eilanden gaan, worden teruggebracht naar Turkije op kosten van de EU.’ De Europese Unie steekt geld in Turkije en Griekenland, en lijkt tegelijkertijd haar handen van het probleem af te trekken, bij gebrek aan een beter alternatief en met de wanhoop nabij. Maar met geld alleen los je de vluchtelingencrisis niet op. Het is het indammen van de illegale stroom, met Griekenland als bufferzone.

Ruim een jaar na het sluiten van de deal is de concrete invulling nog vaag. De vluchtelingenstroom is dan wel ietwat ingeperkt, maar nog niet zodanig dat er gesproken kan worden over een Europees succes. Hoe de deal vandaag de dag zichtbaar is? ‘The deal is real’, stelt Räber, ‘of het ook werkt is nog maar de vraag, maar het wordt geprobeerd.’ Waar er vroeger om en nabij de achthonderd vluchtelingen per dag aankwamen, zijn dat er nu ongeveer honderd. Het idee was dat zo veel mogelijk vluchtelingen naar het Griekse vasteland zouden worden gebracht, in afwachting van een asielproces. Maar hiervan blijkt nog weinig tot geen sprake en menig vluchteling zit vast op een Grieks eiland, wachtend op een oplossing die misschien nog maanden of jaren op zich zal laten wachten.

Handafdrukken bleven achter in het verlaten kamp ©Bob van Helden – Zie ook onze fotoreportage.

Het overgrote deel van het Europese geld verdwijnt in de bodemloze put die zich de Griekse economie noemt. Hoe zeker kan je zijn van een samenwerking met een instabiel Griekenland en een politiek gezien nog instabieler Turkije. Kan je daar op rekenen? Räber verwacht op de korte termijn een escalatie, bestaande uit rellen binnen vluchtelingenkampen op de Griekse eilanden. ‘Hoewel er geen directe oplossing te vinden is, zou het behulpzaam kunnen zijn als we de rechten van vluchtelingen waarborgen en het legaal maken om in Europa aan te komen’, stelt hij. ‘Mensen hebben het recht op een asielproces, maar niet het recht om deze werkelijk aan te kunnen vragen.’

Ieder mens heeft het recht om in elk land een asielaanvraag te doen, maar daarvoor moet je in het land aanwezig zijn. Aangezien deze vluchtelingen toegang in Europa wordt ontzegd, krijgen zij niet de kans om op legale wijze aan asielproces aan te vragen.

De grote misleiding

De relatief goede situatie in het Diavata kamp wekt de schijn dat de vluchtelingenstroom vandaag de dag in zekere zin soepel en gestructureerd verloopt. Maar niets blijkt minder waar. Het Griekse eiland Lesbos staat met name onder grote druk. De doorstroom van vluchtelingen op het eiland verloopt chaotisch. Het eiland is een tikkende tijdbom en de frustraties lopen verder op.

De Europese Unie lijkt haar best te doen om de belangen van iedereen te behartigen en staat ogenschijnlijk open voor ieder hulpbehoevend persoon, maar is met name bezig haar eigen hachje te redden. Dat is de tegenstrijdigheid van de Europese Unie en toont aan hoe de trotse positie van een solidair Europa verandert in een illusie. Sinds mensenheugenis bestaan er migrantenstromen, migratie is dan ook geen nieuw gegeven. Maar dat de hoeveelheid migranten de afgelopen jaren dermate is toegenomen, heeft volgens Räber verschillende oorzaken. Waar deze specifieke stroom naar Europa met name veroorzaakt wordt door oorlogen en politieke onrust, speelt ook de overbevolking van de wereld een rol.

De afgelopen jaren zijn gevuld met chaos en onzekerheid. Het sterke Europa dat als beloofde land wel raad zou weten met vluchtende mensen, dat een thuis zou bieden en ervoor zou zorgen dat alles weer een beetje beter zou worden, kan maar niet voldoen aan haar beloftes. Räber verwacht op de lange termijn nog geen verbetering. Vluchtelingen zullen blijven komen, vluchtend voor de chaos en arriverend in de nieuwe Europese ordeloosheid. ‘Dit is pas het begin en dat zullen we moeten accepteren.’

11 Comments